Η Ανεξάρτητος Μεραρχία κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922)

Η Μικρασιατική Καταστροφή ανέδειξε το μέγεθος των σφαλμάτων μας και την αδυναμία μας να αντιδράσουμε στη ροή των γεγονότων

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922)

«Ὁ ἐνθουσιασμός καὶ αἱ ζητωκραυγαί τῶν ἀνδρῶν ἦσαν ἀπερίγραπτοι ὅταν ἀντίκρυσαν τὴν θάλασσαν. Ἡ εὐγνωμοσύνη των καὶ ἡ ἀφοσίωσή των πρὸς τούς Διοικητάς τῶν Συνταγμάτων δὲν δύναται νὰ περιγραφῇ». Ἀντιστράτηγος Ιωάννης Κωνσταντίνου (1884-1939), Διοικητής του 51ου Συντάγματος Πεζικού της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας.

Η Στρατιωτική Κατάσταση τον Ιούλιο του 1922

Τον Αύγουστου του 1922 ο Ελληνικός Στρατός συμπλήρωνε 3 χρόνια και 3 μήνες επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία. Το Μάϊο του 1919 οι εμπειροπόλεμες μεραρχίες μας (από την συμμετοχή στους Βαλκανικούς και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), βρέθηκαν αντιμέτωπες με ανοργάνωτες ομάδες Tούρκων εθνικιστών. Για τη διοίκηση και το συντονισμό των 13 μεραρχιών και των μονάδων υποστηρίξεως που συνολικά απεστάλησαν, συγκροτήθηκε η Στρατιά της Μικράς Ασίας, με αρχική αποστολή την προστασία των Ελλήνων κατοίκων της Ιωνίας. Ο Στρατηγός Κεμάλ Ατατούρκ ανέλαβε το δύσκολο έργο να αποτρέψει το διαμελισμό της Τουρκίας και σε σχετικά μικρό χρόνο μετέτρεψε τους άτακτους σε οργανωμένο στρατό. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, η Ελληνική Κυβέρνηση ανέθεσε στη Στρατιά της Μικράς Ασίας να καταστρέψει το Στρατό του Κεμάλ, προκειμένου να αποδεχθεί τους όρους της συνθήκης την οποία δεν αναγνώρισε.

Τον Ιούλιο του 1921 διεξαγάγαμε μια επιθετική επιχείρηση με την οποία φτάσαμε σε απόσταση 70 χιλιομέτρων από την Άγκυρα και παρά τις απώλειες που επιφέραμε στον εχθρό δεν τον εξαναγκάσαμε σε συνθηκολόγηση. Η επιθετική ορμή του στρατού μας εξανεμίσθηκε και η Στρατιά επέστρεψε στη γραμμή εκκινήσεως. Μετά τις επιχειρήσεις του Ιουλίου, πέραν των μεγάλων απωλειών που υπέστημεν (14.000 Νεκροί και 24.000 τραυματίες), χάσαμε τη πίστη μας στη νίκη, σε αντίθεση με τους Τούρκους στους οποίους δυνάμωσε.

Το Εκτεταμένο Μέτωπο

Η σύμπτυξη του μετώπου στην επιδικασθείσα από την συνθήκη των Σεβρών περιοχή μάς παρείχε τακτικά και στρατηγικά πλεονεκτήματα. Ο πρωθυπουργός Δημήτριος Γούναρης (1867-1922) αποφάσισε άμυνα επί του εκτεταμένου μετώπου για τη διατήρηση του ελέγχου του σιδηροδρομικού δικτύου, την αποστέρηση δεξαμενών στρατολογήσεως ανδρών από τον Κεμάλ, την χρησιμοποίηση των κατεχόμενων περιοχών ως διαπραγματευτικών ανταλλαγμάτων, αλλά και λόγω της παροτρύνσεως της Ηνωμένου Βασιλείου. Την άνοιξη του 1922 ο Γούναρης είχε να αντιμετωπίσει την απροθυμία των συμμάχων να μας στηρίξουν και την απαίτηση του Κεμάλ για αποχώρηση του στρατού μας από την Μικρά Ασία πριν από οποιαδήποτε διαπραγμάτευση. Η κατάσταση απαιτούσε δύσκολες αποφάσεις, οι οποίες προϋπέθεταν την συναίνεση όλων των κομμάτων, η οποία όμως δεν είχε επιτευχθεί.

Το Σαράκι του Διχασμού

Η συνοχή του στρατού τραυματίσθηκε ανεπανόρθωτα μετά τον εθνικό διχασμό τον Αύγουστο του 1916, την απομάκρυνση των βασιλικών αξιωματικών, μετά την επικράτηση του Βενιζέλου (Ιούνιος 1917) και την δίωξη των βενιζελικών, ύστερα από την επιστροφή του Κωνσταντίνου, μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Η διάλυση του στρατού μας, η οποία είχε σαν αποτέλεσμα την μικρασιατική καταστροφή, οφειλόταν σε αριθμό ολέθριων σφαλμάτων της στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας μας. Η πτώση του ηθικού είχε καταλυτική επίδραση στην επιχειρησιακή κατάσταση των μονάδων μας, οι περισσότερες των οποίων εγκατέλειψαν άνευ αντιστάσεως τις θέσεις τους, μετά την εκδήλωση της τουρκικής επιθέσεως τον Αύγουστο του 1922. Εάν διατηρούσαμε αφατρίαστο το στρατό, θα περιορίζαμε την έκταση της καταστροφής και πολύ πιθανόν να την είχαμε αποφύγει.

Η Διάλυση της Στρατιάς της Μικράς Ασίας

Την 9η Μαΐου 1922, ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (1859-1922) ορκίσθηκε Πρωθυπουργός, ενώ την 15η Μαΐου ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης (1863-1922) ανέλαβε την Διοίκηση της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, από τον Αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα. [Βλέπε σχετικά άρθρα [Το Χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής (Α΄ Μέρος)1922 και Το Χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής (Β΄ Μέρος) ].

Τις παραμονές της τουρκικής επιθέσεως οι ελληνικές δυνάμεις σχημάτιζαν μία έλλειψη μήκους 700 χιλιομέτρων εκτεινόμενη από την θάλασσα του Μαρμαρά μέχρι τον κόλπο της Εφέσου. Οι συγκοινωνιακοί κόμβοι του Εσκή Σεχήρ[8] (Αρχαίο Δορύλαιο) και του Αφιόν Καραχισάρ[9] (Βυζαντινό Ακροϊνόν) αποτελούσαν τα εδάφη ζωτικής σημασίας της αμύνης μας. Την 13η Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ Ατατούρκ εξαπέλυσε την κύρια επίθεσή του στον τομέα Αφιόν Καραχισάρ και την δευτερεύουσα στο Εσκή Σεχήρ. Μετά από διήμερη σκληρή μάχη άρχισε η υποχώρηση των Ελληνικών δυνάμεων, η οποία σύντομα μετατράπηκε σε άτακτη φυγή.

Την 2α Σεπτεμβρίου 1922, οι διασωθέντες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού ολοκλήρωσαν την αποχώρησή τους από τον λιμένα του Τσεσμέ στην χερσόνησο της Ερυθραίας, υπό την κάλυψη του αξιόμαχου 1ου Συντάγματος, του Αντισυνταγματάρχου ΠΖ Μαρούλη Οδυσσέα. Την 01:00, επί της προκυμαίας του Τσεσμέ, ο Μαρούλης διέταξε τον σαλπιγκτή να σημάνει το σάλπισμα της αποχωρήσεως. Μέσα στην νύχτα ο ήχος της σάλπιγγας έμοιαζε περισσότερο με οιμωγή (σπαρακτική κραυγή) για την εγκατάλειψη του αιματόβρεκτου εδάφους της ιεράς γης της Ιωνίας.

Οι δυνάμεις του Γ΄ΣΣ μεταφέρθηκαν στην Ανατολική Θράκη από τους λιμένες των Μουδανιών, Πανόρμου και της Αρτάκης. Η Ανεξάρτητος Μεραρχία λόγω της ταχύτατης προελάσεως των Τουρκικών δυνάμεων βρέθηκε απομονωμένη πίσω από τις εχθρικές γραμμές.

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία συγκροτήθηκε τον Ιούλιο του 1921, με πρώτο διοικητή τον Υποστράτηγο Γεώργιο Λεοναρδόπουλο (1867-1936), με αποστολή τη κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, επιχείρηση που δεν πραγματοποιήθηκε, καθόσον δεν το επέτρεψαν οι σύμμαχοι. Από το Σεπτέμβριο του 1921 η Μεραρχία υπήχθη υπό το Γ΄ Σώμα Στρατού (Γ΄ΣΣ) και τάχθηκε αμυντικά στο τομέα Σεϊντί Γαζή (αρχαία Νακόλεια) στο δεξιό του Σώματος, ενώ ο Συνταγματάρχης Πεζικού (Σχης ΠΖ) Δημήτριος Θεοτόκης (1872 -1923) ανέλαβε τη διοίκησή της. Διέθετε 3 Συντάγματα ΠΖ, το 51ο υπό τη Διοίκηση του Αντισυνταγματάρχου ΠΖ Ιωάννη Κωνσταντίνου (1884-1939), το 52ο υπό τον Ανχη ΠΖ Νικόλαο Λέφα, το 53ο υπό τον Ανχη ΠΖ Νικόλαο Τσίπουρα (1880-1968), 4 Μοίρες Πυροβολικού και λοιπές μονάδες υποστηρίξεως. Ο Μέραρχος και οι Διοικητές των Συνταγμάτων αποδείχθηκαν ικανοί, ψύχραιμοι και γενναίοι ηγήτορες.

Την 14η Αυγούστου, η Μεραρχία απέκρουσε επιτυχώς την τουρκική επίθεση κατά της τοποθεσίας της. Την επομένη η Στρατιά διέταξε το Γ΄ΣΣ να διαθέσει την Ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τη διοίκηση του Β΄ΣΣ το οποίο κλονίζονταν. Η Μεραρχία προετοιμάσθηκε προς κίνηση με τα δύο συντάγματα (51 και 53), ενώ το 52 παρέμεινε στην αμυντική τοποθεσία. Η προετοιμασία χωρίς εχθρική πίεση βοήθησε στην καλή οργάνωση των φαλάγγων, γεγονός που αποδείχθηκε σωτήριο στην μακρά πορεία της στη συνέχεια.

Την 16η Αυγούστου αγνοώντας την κατάρρευση του μετώπου άρχισε να κινείται προς δυσμάς παρενοχλούμενη από το τουρκικό ιππικό. Την επομένη αφίχθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Τσεκουρλάρ (20 χλμ νοτιοανατολικά της Κιουτάχειας), «ὅστις εὑρέθη ἐγκαταλελειμένος, παντοειδές δὲ ὑλικόν διεσπαρμένον τῇδε κἀκεῖσε (από δω κι από κει, άτακτα)», [Τόμος 7β, Το Τέλος τῆς Ἐκστρατείας 1922, ΓΕΣ (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), σελίς 35]. Οι Αξιωματικοί αντελήφθησαν ότι είχαμε απωλέσει την μάχη, αλλά δεν φαντάζονταν το μέγεθος της καταστροφής.

Την 17η και 19η Αυγούστου η Μεραρχία μαχόμενη κατά ισχυρών τουρκικών δυνάμεων (1η Μεραρχία ΠΖ, Έκτακτη Μεραρχία Ιππικού, Σύνταγμα ΠΖ), διήλθε από τη στενωπό της Κιουτάχειας κινούμενη προς δυσμάς.

Η από Αέρος Βοήθεια

Την 20η Αυγούστου ο γενναίος αεροπόρος Λοχαγός Γεώργιος Ξηρός έριψε εντός σιδερένιου κυλίνδρου την εξής διαταγή της Στρατιάς: «Στρατὸς Νοτίου Συγκροτήματος παρὰ πᾶσα προσδοκία συγκεντροῦνται ταχύτατα ἀνατολικῶς Φιλαδελφείας. Ἡ Ἀνεξάρτητος Μεραρχία νὰ ἐκλέξη τὸ συμφερώτερον δι’ αὐτὴν δρομολόγιο τρεπομένη ἐν ἀνάγκῃ καὶ πρὸς βορρᾶν. Τραφῆτε ἐκ τῶν πόρων τῆς χώρας». Σε απλά ελληνικά η Στρατιά τους έλεγε «κάντε ότι σας φωτίσει ο Θεός». Ο Θεοτόκης μετά από σύσκεψη με τους αξιωματικούς του αποφάσισε να κινηθεί προς Δικελί, με τελικό προορισμό την Λέσβο. Την απόφασή του την κοινοποίησε σε όλο το προσωπικό της μεραρχίας, χωρίς να αποκρύψει την κρισιμότητα των περιστάσεων. Όλοι συνειδητοποίησαν ότι η επιβίωσή τους εξαρτάτο από την επακριβή εκτέλεση των διατασσομένων. Η φάλαγγα μήκους άνω των 5 χιλιομέτρων, συγκροτήθηκε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να έχει την δυνατότητα αντιμετωπίσεως των εχθρικών προσβολών από οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ο τρόπος και μόνο που κινείτο απέτρεπε τα τουρκικά τμήματα να επιτεθούν. Οι κάτοικοι των πόλεων και των χωριών παρείχαν τροφή για τους άνδρες και τα υποζύγια, υπό την απειλή βομβαρδισμού από το πυροβολικό της μεραρχίας.

Και οι τρεις ήσαν υπέροχοι.

Η Διάσωση

Την 1η Σεπτεμβρίου 1922 η Ανεξάρτητος Μεραρχία (7.000 άνδρες) ολοκλήρωσε την μεταφορά της από το Δικελί της Μικράς Ασίας στην Μυτιλήνη, 17 ημέρες μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου. Απ’ όλους τους σχηματισμούς της Στρατιάς της Μικράς Ασίας η Ανεξάρτητος Μεραρχία διατήρησε υποδειγματικά την συνοχή και την πειθαρχία της, στην μοναχική της πορεία των 600 χιλιομέτρων από το Σεϊντί Γαζή μέχρι τα παράλια. Κατόρθωσε να διασώσει όλο το προσωπικό της, τον οπλισμό της, τα εφόδια της. Παρείχε προστασία σε 6.000 Έλληνες πρόσφυγες και 1.200 «περιπλανώμενους» άνδρες άλλων μονάδων, τους οποίους δεν ενέταξε στα τμήματά της, για να μην μεταδώσουν το πανικό που τους είχε κυριεύσει.

Οι κύριοι συντελεστές αυτού του άθλου ήσαν ο Μέραρχος Συνταγματάρχης ΠΖ Δημήτριος Θεοτόκης και οι Διοικητές των 2 συνταγμάτων Αντισυνταγματάρχες Ιωάννης Κωνσταντίνου και Νικόλαος Τσίπουρας. Όταν η μεραρχία έφτασε στο Δικελί, η επιβίβαση επί των πλοίων πραγματοποιήθηκε με τάξη και πειθαρχία. Με την άφιξη της στην Μυτιλήνη αποκατέστησε την έννομο τάξη, την οποία είχαν καταλύσει 15.000 λιποτάκτες οι οποίοι συμπεριφέρονταν ως κοινοί κακοποιοί. Η Ανεξάρτητος Μεραρχία αναδιοργανώθηκε και αποστάλθηκε στις Φέρες και απετέλεσε τον πυρήνα της Στρατιάς του Έβρου, μετονομασθείσα σε ΧΙΙ Μεραρχία Πεζικού. Θα έπρεπε να συμβεί το αντίστροφο, αφού η ΧΙΙ, μετά την μάχη του Αλή Βεράν, διαλύθηκε και αιχμαλωτίσθηκε.

Ο Συνταγματάρχης Δημ. Θεοτόκης στο μέσον, με τον Επιτελάρχη Αντισυνταγματάρχη ΠΖ Γεωργ. Κορτζιά στα δεξιά (Ιουλ. 1921).

Τα Παθήματα που δεν Έγιναν Μαθήματα

Η Μικρασιατική Καταστροφή ανέδειξε το μέγεθος των σφαλμάτων μας και την αδυναμία μας να αντιδράσουμε στη ροή των γεγονότων, υποκύπτοντες στη νομοτέλεια του μοιραίου.

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία διέσωσε την τιμή των Ελληνικών όπλων. Το προσωπικό επέδειξε ψυχραιμία, ορθή κρίση και πειθαρχία κινήσεως, απόρροια του υψηλού φρονήματος, της εκπαιδεύσεως και της εμπιστοσύνης προς τις ικανότητες των Αξιωματικών.

Θα είχαμε αποφύγει την πλέον ντροπιαστική ήττα της νεότερης ιστορίας μας, ενώ θα είχαν διασωθεί χιλιάδες στρατιωτικών και πολιτών, εάν οι άνδρες της στρατιάς ενεργούσαν ως στρατιώτες και όχι ως φυγάδες.

Το αξιόμαχο του στρατού δεν είναι αόριστο, αλλά μετρήσιμο μέγεθος. Στις στρατιωτικές σχολές δυστυχώς δεν διδάσκεται η ιστορίας της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας η οποία συνιστά παράδειγμα διοικήσεως και ηγεσίας.

Στις ημέρες μας δεν επικεντρωνόμαστε στο βαθμό που απαιτείται στη ποιότητα του προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων, χωρίς την οποία δεν έχουν καμία αξία τα οπλικά συστήματα και οι αντιαεροπορικοί θόλοι. Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό των αποτυχόντων σε όλα τα στρατιωτικά σχολεία, τόσο αποτελεσματικότερη είναι η εκπαίδευση.

Οι μεγάλοι ηγέτες αφουγκράζονται την ψυχή του λαού και έχουν το χάρισμα να της ενσταλάξουν την δύναμη που απαιτείται, για την πραγματοποίηση των άθλων που αλλάζουν τον ρου της ιστορίας.

Ως λαός αδυνατούμε να διδαχθούμε από τα λάθη μας γιατί δεν τα αναγνωρίζουμε και θεωρούμε ότι άλλοι ευθύνονται για ότι κακό μας συμβαίνει.

Η κύρια αιτία της κακοδαιμονίας μας είναι το τεράστιο ελληνικό «εγώ» μας που υπερισχύει των πάντων. Θα προοδεύσουμε όταν υποτάξουμε το προσωπικό συμφέρον υπό αυτό της πατρίδος μας.

Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Κρασσάς

Ιανουάριος 2025

Ίσως σας ενδιαφέρουν