Πώς θα ξαναγίνουν στολίδια της Αθήνας τα νεοκλασικά

Να αναδείξει την πλούσια αρχιτεκτονική κληρονομιά της χώρας, με τη διάσωση νεοκλασικών και διατηρητέων κτιρίων που κινδυνεύουν από την κατάρρευση, φιλοδοξεί η Πολιτεία.

Το πρόγραμμα «Διατηρώ» για τα δημόσια κτίρια ήδη τρέχει, ακολουθεί ένα ακόμα –στα πρότυπα του «Εξοικονομώ»– για τα ιδιωτικά, που θα παρέχει έως και 50% επιδότηση, ενώ στα «σκαριά» είναι και η Τράπεζα Γης, από την οποία θα μπορούν να αντλούν χρήματα οι ιδιοκτήτες διατηρητέων.

Αρκεί μία βόλτα στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και στις γειτονιές, για να το διαπιστώσει κανείς με τα ίδια του τα μάτια… Διατηρητέα νεοκλασικά αριστουργήματα, κάποια από αυτά αρχοντικά παλαιότερων εποχών, μονοκατοικίες που κατοικήθηκαν από σημαντικές προσωπικότητες της νεότερης Ιστορίας, πολιτικούς, διανοούμενους και καλλιτέχνες, αλλά και απλά, ταπεινά σπίτια μίας άλλης εποχής, που χωρίς να χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές περγαμηνές αποπνέουν την ατμόσφαιρα μίας άλλης εποχής στην πρωτεύουσα, έχουν αφεθεί να ρημάζουν στη φθορά του χρόνου.

Στην Ομόνοια, στο Μεταξουργείο, στα Εξάρχεια, αλλά και στο Παγκράτι, στην πλατεία Αμερικής και στην περίφημη Κηπούπολη Κυπριάδου στο τέρμα της Πατησίων, ο αρχιτεκτονικός πλούτος της Αθήνας παρακμάζει. Ένας μεγάλος αριθμός ιστορικών κτιρίων που αποτελούν τα τελευταία ίχνη της σημαντικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα κινδυνεύει, καθώς τα περισσότερα οδηγούνται στην κατάρρευση.

Κοινοτικοί πόροι

Με την αξιοποίηση και κοινοτικών πόρων το κράτος αναμένεται να βάλει τέρμα στην εικόνα της εγκατάλειψης της πλούσιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της χώρας, και να αναδείξει τα μοναδικά διατηρητέα που κινδυνεύουν από την κατάρρευση. Πρόκειται για ένα πρόβλημα που συναντάμε σε όλες τις ελληνικές πόλεις, με εγκαταλελειμμένα κτίρια, πολλά από τα οποία αποτελούν αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, να παραμένουν για πολλά χρόνια ερειπωμένα, κενά, αναξιοποίητα και επικίνδυνα για την ασφάλεια των διερχόμενων πολιτών. Με δεδομένο μάλιστα ότι για τους ιδιοκτήτες –είτε είναι φορείς, είτε είναι ιδιώτες– το οικονομικό βάρος της συντήρησής τους είναι δυσβάσταχτο, το πρόγραμμα «Διατηρώ» αναμένεται να συνεισφέρει σημαντικά στην κατεύθυνση της αποκατάστασης των διατηρητέων κτιρίων, και γι’ αυτό χωρίστηκε σε δύο μέρη, με το ένα για τα δημόσια κτίρια να έχει ήδη ξεκινήσει έχοντας ως προϋπολογισμό 70 εκατ. ευρώ, και το άλλο για τα ιδιωτικά, που αναμένεται στις αρχές του 2025.

Πριν από λίγο καιρό, ο αναπληρωτής υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών Νίκος Παπαθανάσης ανακοίνωσε την έκδοση της Πρόσκλησης για ένταξη στο ΕΣΠΑ, και ειδικότερα στο Πρόγραμμα «Περιβάλλον και Κλιματική Αλλαγή 2021-27», των έργων του «Προγράμματος ΔΙΑΤΗΡΩ Δημοσίου Τομέα». Στο πλαίσιο αυτό, δύνανται να ενταχθούν πράξεις προϋπολογισμού 70.000.000 ευρώ, και αφορά σε έργα ανακαίνισης και λειτουργικής επανένταξης κτιρίων του Δημοσίου με μεγάλη αρχιτεκτονική αξία που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα, αλλά έχουν, ταυτόχρονα, υψηλό ανθρακικό αποτύπωμα. Οι παρεμβάσεις θα στοχεύουν σε ανακαίνιση τουλάχιστον μεσαίας κλίμακας ή/και τουλάχιστον 30% μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Το πρόγραμμα ΔΙΑΤΗΡΩ αφορά σε παρεμβάσεις σε χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα δημόσια κτίρια ιδιοκτησίας, κυριότητας και χρήσης Δημοσίων Φορέων Κεντρικής Κυβέρνησης ή/και μνημεία ή ιστορικά κτίρια εντός ιστορικών τόπων και παραδοσιακών οικισμών.

Οι παρεμβάσεις θα περιλαμβάνουν:

• – Καθαρισμό προσόψεων, για την απομάκρυνση των ατμοσφαιρικών ρύπων και την προστασία από βανδαλισμούς.
• – Λήψη άμεσων σωστικών μέτρων για το κέλυφος των κτιρίων, με στόχο την αποφυγή μερικής ή ολικής κατάρρευσης.
• – Στατική ενίσχυση των κτιρίων, αντικατάσταση Η/Μ, διαμόρφωση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων των κτιρίων.
• – Αποκατάσταση του εσωτερικού των κτιρίων.
• – Ενσωμάτωση νέων χρήσεων για την ανάδειξη αφενός του κοινωνικού, ιστορικού και πολιτιστικού χαρακτήρα των ίδιων των κτιρίων και του πολιτιστικού κεφαλαίου των φορέων-ιδιοκτητών τους και, αφετέρου, την αύξηση της συμβολής στο εθνικό πολιτιστικό κεφάλαιο, τη Δημοκρατία, την Εκπαίδευση, την Έρευνα κ.λπ.
• – Ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων, σύμφωνα με τον Κανονισμό Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων – ΚΕΝΑΚ.

Το πρόγραμμα έχει ορίζοντα ολοκλήρωσης στα τέλη του 2029, ενώ το υπουργείο έχει προεπιλέξει και έχει απευθύνει πρόσκληση σε 19 χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα δημόσια κτίρια, μνημεία ή ιστορικά κτίρια εντός ιστορικών τόπων και παραδοσιακών οικισμών. Ανάμεσα σε αυτά είναι τα κτίρια Γκίνη του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και του υπουργείου Εξωτερικών, το Καπνεργοστάσιο στη Λένορμαν, η δημοτική νεοκλασική αγορά Άργους, το αρχηγείο του Πυροσβεστικού Σώματος στη Μουρούζη, η Λέσχη Αξιωματικών Ενόπλων Δυνάμεων στη Ρηγίλλης, ακίνητα του ΕΦΚΑ στο Κολωνάκι, το κτίριο της Ιερής Μητρόπολης Κορίνθου και του Ιατρικού Συλλόγου Αρκαδίας στην Τρίπολη, καθώς και πέντε κτίρια του υπουργείου Πολιτισμού (οικίες Παλαμά και Καρόλου Κουν στην Πλάκα, του Ελληνικού Φεστιβάλ στου Ρέντη, του Παλαιού Μουσείου Σπάρτης και του Κυλινδρόμυλου Ματθαίου στον Δήμο Νάουσας). Σύμφωνα με πληροφορίες, έχουν υποβληθεί φάκελοι για το Παλιό Εργοστάσιο Πορσελάνης Μαραθώνα, τα κτίρια της Ιεράς Συνόδου και του Ιστορικού Αρχείου της Εκκλησίας της Ελλάδος στην Αθήνα, του Ωδείου Αθηνών της Εταιρίας Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ), των Ενετικών Νεώριων Χανίων και ενός δημοτικού πολυχώρου στου Ζωγράφου.

Ιδιωτικά κτίρια

Παράλληλα, το πρόγραμμα «Διατηρώ» για τα ιδιωτικά κτίρια αναμένεται να ξεκινήσει γύρω στα τέλη του έτους. Όπως όλα δείχνουν, ο προϋπολογισμός του έχει «κλειδώσει» στα 70 εκατ. ευρώ, ενώ το ύψος της επιδότησης θα φτάνει έως και το 50% των επιλέξιμων εργασιών, με το ποσοστό κάλυψης να εξαρτάται από εισοδηματικά κριτήρια. Στην πλειονότητά τους οι ιδιώτες ιδιοκτήτες των κτιρίων αυτών αδυνατούν να επωμισθούν το κόστος μίας αποκατάστασης, το οποίο είναι διπλάσιο ή ακόμη και τριπλάσιο σε σχέση μ’ αυτό που μπορεί να δαπανήσει κάποιος για μία συνηθισμένη οικοδομική κατασκευή. Έτσι, το νέο πρόγραμμα –αντίστοιχο του «Εξοικονομώ»– αναμένεται να προσθέσει μία ουσιαστική τομή στη χρηματοδότηση της αποκατάστασης των διατηρητέων. Σύμφωνα με το σχεδιασμό, θα καλύπτει εργασίες για καθαρισμό και συντήρηση προσόψεων, αποκατάσταση όψεων (π.χ. διακόσμου, κουφωμάτων, μεταλλικών στοιχείων κ.ά.), και του εσωτερικού (π.χ. ξύλινα πατώματα, κλίμακες κ.ά., αλλά όχι τοιχογραφίες), ενεργειακή αναβάθμιση, σωστικά μέτρα (π.χ. αντιμετώπιση διάβρωσης δομικών υλικών), στατική ενίσχυση κ.λπ.

Τράπεζα Γης για ανακαίνιση διατηρητέων

Με δεδομένο πως οι προϋπολογισμοί των προγραμμάτων «Διατηρώ» δεν επαρκούν για τη διάσωση όλων των ιστορικών κτιρίων της χώρας, το Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών αναμένεται να ενεργοποιήσει τις Ζώνες Υποδοχής Συντελεστή Δόμησης και την Τράπεζα Γης, μέσω της οποίας οι ιδιοκτήτες διατηρητέων θα μπορούν να χρηματοδοτήσουν τις ανακαινίσεις των κτιρίων τους. Πρόκειται για ένα σύστημα που είχε θεσμοθετηθεί το 2013, αλλά η δημιουργία του έμεινε στις εξαγγελίες, και προβλέπει ότι οι ιδιοκτήτες διατηρητέων, μνημείων και άλλων ιστορικών κτιρίων, οι οποίοι διαθέτουν ένα υπόλοιπο συντελεστή δόμησης και δεν μπορούν να το χρησιμοποιήσουν, θα έχουν τη δυνατότητα, μέσω της Τράπεζας Γης, να το πωλούν σε όσους θέλουν να χτίσουν ή να νομιμοποιήσουν μεγάλα αυθαίρετα. Με αυτό τον τρόπο θα εισπράττουν ένα ποσό για να το διαθέσουν αποκλειστικά στην αποκατάσταση των διατηρητέων τους.

Πωλητές στην Τράπεζα Γης θα είναι ιδιοκτήτες διατηρητέων και ιστορικών κτιρίων ή άλλων ακινήτων στα οποία έχουν επιβληθεί περιορισμοί δόμησης ή στα οποία απαγορεύεται τελείως η δόμηση, καθώς και ιδιοκτήτες δεσμευμένων ακινήτων λόγω απαλλοτριώσεων για δημιουργία κοινόχρηστων χώρων, οι οποίοι θα έπρεπε να αποζημιωθούν από τους δήμους. Στους αγοραστές περιλαμβάνονται ιδιοκτήτες μεγάλων αυθαιρέτων για να τα νομιμοποιήσουν οριστικά, επενδυτές στρατηγικών επενδύσεων, ιδιοκτήτες ακινήτων σε Ζώνες Υποδοχής Συντελεστή Δόμησης κ.λπ. Απαραίτητη προϋπόθεση για να ξεκινήσει η διαδικασία είναι να στηθεί η πλατφόρμα αγοράς και πώλησης δικαιωμάτων δόμησης, και σε αυτή την κατεύθυνση, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος (ΤΕΕ) στις αρχές Οκτωβρίου ανακοίνωσε την προκήρυξη Ανοικτού Ηλεκτρονικού Διεθνούς Διαγωνισμού προκειμένου να αναδειχθεί ο Ανάδοχος.

Την ίδια στιγμή, αναμένεται να καθοριστούν οι απαιτούμενες από τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας Ζώνες Υποδοχής Συντελεστή (ΖΥΣ) δόμησης, έργο που βρίσκεται σε εξέλιξη και αναμένεται να ολοκληρωθεί εντός του επόμενου έτους.

120.000 ετοιμόρροπα κτίρια σε όλη την Ελλάδα

«Σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η Ελλάδα εξακολουθεί να αδυνατεί να αναγνωρίσει ότι ακόμη και οι μικρότερες επενδύσεις σε αυτά τα κτίρια μπορούν να αποδώσουν πολλαπλάσια οφέλη, ενισχύοντας την Οικονομία, την πολιτιστική κληρονομιά και την κοινωνική συνοχή», τονίζει η Εύα Μαμιδάκη. Με δεδομένο όμως, ότι η τελευταία συστηματική προσπάθεια αποκατάστασής τους είχε γίνει όταν η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη ήταν υπουργός Πολιτισμού, τα κτίρια αυτά καταρρέουν.

• – 120.000 υπολογίζονται συνολικά τα ετοιμόρροπα αξιόλογα κτίρια στην Ελλάδα, από τα οποία, τα περίπου 20.000 είναι χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα.
• – 267 αξιόλογα κτίρια είχαν εντοπιστεί γύρω από την πλατεία Ομονοίας, από τα οποία τα 92 είναι εγκαταλελειμμένα (βάσει ανεπίσημης αυτοψίας το 2014).
• – 2.500 τουλάχιστον, είναι τα επικίνδυνα και έτοιμα για κατάρρευση αξιόλογα κτίρια στο Δήμο Αθηναίων, 300 στο Δήμο Σύρου Ερμούπολης και άλλα 200 στη Θεσσαλονίκη.

Η πρώτη παρέμβαση ύστερα από 35 χρόνια

Ως «την πρώτη σημαντική παρέμβαση στον τομέα της προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς έπειτα από περισσότερα από 35 χρόνια πλήρους αδιαφορίας από όλες τις κυβερνήσεις», χαρακτηρίζει το πρόγραμμα «Διατηρώ» η δικηγόρος Εύη Μαμιδάκη, πρόεδρος του Πανελληνίου Συλλόγου Ιδιοκτητών Διατηρητέων Κτιρίων και Μνημείων, η οποία διευκρινίζει στη «ΒτΚ» πως «προβλέπει επιδότηση ύψους 50%, με συνολικό προϋπολογισμό 70 εκατ. ευρώ και δυνατότητα επέκτασης στα 130-140 εκατ. ευρώ, προσφέροντας επιπλέον κίνητρα για την απορρόφηση των πόρων», ενώ αναφέρει πως «από το 2020, οπότε και εξαγγέλθηκε το πρόγραμμα, η υλοποίησή του έχει επανειλημμένα παρεμποδιστεί λόγω έλλειψης των απαραίτητων κονδυλίων».

Πάντως, η κ. Μαμιδάκη τονίζει πως «από μόνο του το πρόγραμμα αυτό δεν επαρκεί και κινδυνεύει να αποδειχθεί απλώς ένα πυροτέχνημα», και σε αυτή την κατεύθυνση ο Σύλλογος έχει καταθέσει στους αρμόδιους φορείς μία ολοκληρωμένη πρόταση που βασίζεται σε τρεις άξονες:

• 1. Στο πρόγραμμα «Διατηρώ»: Προτεραιότητά του είναι να ξεκινήσει άμεσα η εφαρμογή του προγράμματος και να ενισχυθεί περαιτέρω με σημαντικούς οικονομικούς πόρους, ώστε να καταστεί πραγματικά αποτελεσματικό.

• 2. Στην άμεση έκδοση και εφαρμογή του Προεδρικού Διατάγματος που προβλέπει το άρθρο 48 του αρχαιολογικού νόμου: Το Διάταγμα αυτό προβλέπει ουσιαστικά οικονομικά και φορολογικά κίνητρα για τη συντήρηση διατηρητέων κτιρίων, ενώ, παράλληλα, θα επιβάλει την κατάργηση αντικινήτρων, όπως αυτό της τιμωρητικής διάταξης που προβλέπεται στο νόμο για τον ΕΝΦΙΑ που αλλάζει την παλαιότητα ενός κτιρίου σε περίπτωση αποκατάστασής του, ακόμα και αν πρόκειται για κτίριο άνω του αιώνα, με το παράδοξο αποτέλεσμα να θεωρείται αυτό από την Εφορία στο εξής ως νεόδμητο. «Αφού απηυδήσαμε», όπως λέει, «από την πολυετή απουσία κρατικής μέριμνας, αναγκαστήκαμε να καταρτίσουμε εμείς σχέδιο του Προεδρικού αυτού Διατάγματος, με τη βοήθεια ειδικών φοροτεχνικών, καλύπτοντας ένα κενό που θα έπρεπε να έχει καλυφθεί από την Πολιτεία εδώ και πάνω από δύο δεκαετίες».

• 3. Στην επιτάχυνση των διαδικασιών έγκρισης μελετών αποκατάστασης από το υπουργείο Πολιτισμού: Η έγκριση πρέπει να ολοκληρώνεται σε διάστημα τριών μηνών το πολύ, αντί για τα τρία χρόνια που απαιτούνται σήμερα. Αυτή η προσθήκη ενισχύει το επιχείρημα και καθιστά το κείμενο πιο πλήρες. Μπορεί να προστεθεί ως εξής: Οι καθυστερήσεις αυτές έχουν ως αποτέλεσμα την περαιτέρω φθορά και, συχνά, την κατάρρευση των κτιρίων, πέρα από την ακύρωση σημαντικών επενδύσεων που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την τοπική Οικονομία και να προσφέρουν μακροπρόθεσμα οφέλη.

Όπως εκτιμά η κ. Μαμιδάκη: «Με την καθιέρωση αυτού του προνομιακού πλέγματος ρυθμίσεων, οι ιδιοκτήτες παλαιών ακινήτων θα επιδιώκουν την κήρυξή τους ως διατηρητέων, αντί να επιζητούν την κατεδάφισή τους. Θα αποκτήσουν όχι μόνο τη δυνατότητα, αλλά και ισχυρά κίνητρα για την ανακαίνιση και τη διάσωσή τους, διασφαλίζοντας έτσι την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά. Αν και η διατήρηση αυτών των κτιρίων είναι πολιτιστική και ιστορική υποχρέωση, η πραγματικότητα του να είσαι ιδιοκτήτης διατηρητέου κτιρίου στην Ελλάδα είναι γεμάτη προκλήσεις και απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες και επιμονή για να μπορέσεις να το διατηρήσεις και να το αποκαταστήσεις σωστά».

Ανάμεσα στα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ιδιοκτήτες διατηρητέων κτιρίων είναι οι χρονικές καθυστερήσεις στην έγκριση των μελετών αποκατάστασης, οι υψηλές οικονομικές απαιτήσεις για τη συντήρηση και αναστήλωση, καθώς και οι περιορισμοί που επιβάλλει η νομοθεσία στην τροποποίηση, αναδιαρρύθμιση ή αναβάθμιση των κτιρίων αυτών. Επιπλέον, συχνά προκύπτουν φορολογικές επιβαρύνσεις – αντικίνητρα, όπως η αλλαγή της παλαιότητας του κτιρίου μετά την αποκατάσταση, η οποία επιβαρύνει το κτίριο με πρόσθετους φόρους, αποτρέποντας έτσι τους ιδιοκτήτες από τη διαδικασία αποκατάστασης και, κατά συνέπεια, από τη διάσωσή τους.

Αναδημοσίευση από τη Βραδυνή της Κυριακής