Χριστουγεννιάτικα έθιμα της Ελλάδας από άκρη σε άκρη

Τα Χριστούγεννα ήρθαν κι όπως κάθε χρόνο μαζί με τις ευχές για «χρόνια πολλά» αναβιώνουν ήθη και έθιμα των οποίων οι ρίζες χάνονται στα βάθη των αιώνων.

Από τη Μακεδονία έως την Κρήτη κι από τη Λήμνο έως τη Ζάκυνθο δείτε τα πιο γνωστά ελληνικά χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα. Συνήθως ξεκινούν από την παραμονή των Χριστουγέννων, τελειώνουν ανήμερα των Φώτων και περιστρέφονται γύρω από την οικογένεια και τις ευχές για καλή τύχη και πλούσια σοδειά

Δωδεκάνησα
Χοιροσφάγεια, «γιαπράκια» και δίπλες: Τα Χριστούγεννα στα Δωδεκάνησα, το χοιρινό κρέας έχει την τιμητική του. Στη Ρόδο, το σφάξιμο του γουρουνιού που μεγάλωναν οι οικογένειες γινόταν σε παρέες και με ειδική ιεροτελεστία, ενώ από το γιορτινό τραπέζι δε λείπουν και τα νόστιμα παραδοσιακά «γιαπράκια» αλλά και οι δίπλες.

Σάμος
«Πηχτή» και «Προβέντα»: Τα φαγητά των γιορτών στη Σάμο, είναι από τα πιο «νόστιμα» έθιμα της λαϊκής παράδοσης. Η πηχτή είναι βρασμένο χοιρινό κρέας με λεμόνι που αποτελεί κλασσικό γεύμα των Χριστουγέννων για τους Σάμιους, ενώ την Πρωτοχρονιά φτιάχνουν «Προβέντα» ένα πιάτο με βασιλόπιτα και γλυκά και το προσφέρουν τα παιδιά στους γονείς θέλοντας να τους δείξουν την αγάπη τους και την φροντίδα τους.

Λήμνος
«Αποσορτές»: Στη Λήμνο επίσης έσφαζαν το οικογενειακό γουρούνι για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι και η σφαγή του γινόταν κοινωνικό δρώμενο, οι λεγόμενες «αποσορτές». Επίσης κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων και για 12 μέρες οι Λήμνιοι απέφευγαν να λουστούν κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου θεωρώντας πως τα νερά είναι μολυσμένα από τα στοιχειά και τους καλικαντζάρους και το μπάνιο επιτρεπόταν από τις 5 Ιανουαρίου οπότε και είχε τελεστεί ο πρώτος καθαγιασμος των υδάτων πριν τα Θεοφάνεια

Λέσβος
Στη Λέσβο, δε στολίζουν έλατο, αλλά ελιά, κλαδί της οποίας κρεμάνε έξω από κάθε σπίτι για νά χουνε καλή σοδειά. Παράλληλα, τα Πρωτοχρονιάτικα έθιμα περιλαμβάνουν το «ποδαρικό», με το σπάσιμο του ροδιού στην είσοδο του σπιτιού, την μεταφορά «αμίλητου» νερού, καθώς και το κόψιμο της παραδοσιακής βασιλόπιτας με το φλουρί που θεωρείται σημάδι τύχης σε όποιον το βρει.

Θεσσαλία

Το «τάισμα» της βρύσης. Είναι ένα χριστουγεννιάτικο έθιμο που το συναντάμε στη Θεσσαλία. Τα χαράματα ανήμερα των Χριστουγέννων, οι κοπέλες του χωριού πηγαίνουν στη βρύση για να «κλέψουν» το αμίλητο νερό, ή άκραντο νερό όπως συνηθίζουν να το αποκαλούν. Αυτό σημαίνει πως δεν μιλάνε καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής, ούτε στο πήγαινε ούτε στην επιστροφή.

Φτάνοντας με το κανάτι στη βρύση το γεμίζουν και ρίχνουν μέσα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια. Έπειτα, «ταΐζουν» τη βρύση με ψωμί, τυρί, όσπρια κ.α., για να έχουν καλή σοδειά, και την αλείφουν με βούτυρο και μέλι ώστε όπως ρέει το νερό να ρέει η προκοπή και ο νέος χρόνος να είναι γλυκός σαν μέλι. Στη συνέχεια επιστρέφουν στο σπίτι και ραίνουν με το νερό τις τέσσερις γωνίες του, σκορπίζοντας τα χαλίκια. Σύμφωνα με την παράδοση, ο βάτος φέρνει αισιοδοξία και καλά μαντάτα και διώχνει τα ξόρκια.

Χοιροσφάγια

Τα χοιροσφάγια είναι ένα έθιμο που το συναντάμε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως στη Στερεά, στην Κρήτη, στη Μύκονο, στη Θεσσαλία, μάλιστα, στην τελευταία τα αποκαλούν και «γουρουνοχαρά». Το γουρούνι ήταν απαραίτητο στα αγροτικά νοικοκυριά καθώς τους έδινε όχι μόνο κρέας αλλά και λίπος το οποίο χρησιμοποιούσαν στο μαγείρεμα. Η διαδικασία των χοιροσφαγίων είχε φυσικά τη δική της εθιμοτυπία όπως κάθε ελληνική παράδοση. Το σφάξιμο γινόταν με ειδικό μαχαίρι και το αναλάμβανε πάντα ο αρχηγός της οικογένειας. Αυτή ήταν μία μέρα χαράς και συνάντησης καθώς στη διαδικασία βοηθούσαν συγγενείς και φίλοι.

Χριστόκλουρα ή Χριστουγεννιάτικο ψωμί

Ένα έθιμο που, με μικρές παραλλαγές, συναντάμε τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική Ελλάδα. Οι Σαρακατσάνες έφτιαχναν την Χριστόκλουρα, ένα στρογγυλό ψωμί στο οποίο «κεντούσαν» διάφορα σχέδια συνήθως εμπνευσμένα από την αγροτική και κτηνοτροφική ζωή. Στη συνέχεια άλειφαν την κουλούρα με μέλι και τη μοίραζαν στην οικογένεια. Στην Κεφαλλονιά η οικογένεια μαζεύεται στο σπίτι του γηραιότερου και αφού τοποθετήσουν τρία δαυλιά στο πάτωμα ακουμπάνε πάνω τους την κουλούρα. Έτσι, σχηματίζουν έναν κύκλο, ακουμπώντας με το δεξί τους χέρι την κουλούρα όσο ο νοικοκύρης ψέλνει το «Η γέννησίς σου, Χριστέ ο Θεός ημών». Τελειώνοντας ρίχνει λάδι στα δαυλιά, τα ανάβει και στη συνέχεια κόβει την κουλούρα και τη μοιράζει σε όλους για να δειπνήσουν.

Στην Κρήτη οι γυναίκες φτιάχνουν το χριστόψωμο με το καλύτερο αλεύρι, με ροδόνερο, μέλι, κανέλα και σουσάμι. Όσο ζυμώνουν δίνουν την ευχή «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει» και στη συνέχεια δίνουν σχήμα στο ψωμί, κάνοντας έναν μεγάλο σταυρό από ζυμάρι, παράλληλα στα κενά το στολίζουν με διάφορα σχέδια όπως λουλούδια, πουλιά, καρπούς κ.α. Στη Σπάρτη φτιάχνουν ένα ψωμί με σταυρό για το Χριστό, το οποίο τρώνε ανήμερα των Χριστουγέννων, ενώ τα υπόλοιπα τα διακοσμούν με αμύγδαλα και καρύδια.

Από την άλλη, στη Ζάκυνθο η κουλούρα ζυμώνεται με μπαχαρικά, καρύδια, σταφίδα, κρασί και λάδι και διακοσμείται με σχέδια από το ίδιο το ζυμάρι, ενώ φροντίζουν να τη διατηρούν ζεστή μέχρι το βράδυ που συγκεντρώνονται όλοι στο οικογενειακό τραπέζι. Ο νοικοκύρης σηκώνει τον δίσκο, τον οποίο όλοι ακουμπάνε με το χέρι τους, και τον μεταφέρει πάνω από τη φωτιά στο τζάκι, σταυρώνει την κουλούρα τρεις φορές και τη λούζει με λαδόκρασο, ψάλλοντας το «Η γέννησις σου, Χριστέ». Παράλληλα, η γυναίκα του θυμιατίζει καθώς ένας από τους νέους της οικογένειας πυροβολεί με το τουφέκι στον αέρα, δίνοντας το σήμα για τη γέννηση του Χριστού. Στη συνέχεια κόβουν την κουλούρα. Το πρώτο κομμάτι ανήκει στον Χριστό, το δεύτερο στον φτωχό, το τρίτο στο σπίτι και τα υπόλοιπα μοιράζονται κατά ηλικία στα μέλη της οικογένειας. Φυσικά, έπεται το γνωστό φαγοπότι και οι ευχές.

Χριστόξυλο

Στη Μακεδονία έχουν το έθιμο του Χριστόξυλου κατά το οποίο ο αρχηγός του σπιτιού φέρνει από το χωράφι ένα μεγάλο, γερό κούτσουρο ελιάς ή πεύκου για το τζάκι του σπιτιού, καθώς η νοικοκυρά καθαρίζει ενδελεχώς το τζάκι ακόμα και την καμινάδα ώστε να μην μπορούν να βρουν πάτημα οι καλικάντζαροι για να κατέβουν στο σπίτι. Το κούτσουρο μπαίνει στη φωτιά την παραμονή το βράδυ και καίγεται όλο το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, δηλαδή, μέχρι και των Φώτων. Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά αυτή βοηθάει να ζεσταθεί ο Χριστός στη φάτνη της Βηθλεέμ, ενώ προφυλάσσει το σπίτι από τους καλικάντζαρους.

Το πάντρεμα της φωτιάς

Στην περιοχή της Έδεσσας την παραμονή των Χριστουγέννων έχουν το έθιμο του «παντρέματος της φωτιάς». Παίρνουν ένα κούτσουρο από ένα δέντρο που έχει θηλυκή ονομασία, όπως αυτό της Κερασιάς, και ένα από δέντρο με ανδρικό όνομα, συνήθως από αγκαθωτά δέντρα όπως ο βάτος, και τα βάζουν να καούν στο τζάκι μαζί. Από τον κρότο και τη φλόγα μπορούσαν να προβλέψουν το μέλλον, συνήθως τον καιρό και το αν η σοδειά θα ήταν καλή. Η παράδοση λέει επίσης πως τα δέντρα με αγκάθια απομακρύνουν τους καλικάντζαρους.

Οι Μπαμουσιαραίοι

Τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων στη Θράκη ακολουθούν το έθιμο των Μπαμουσιαραίεων. Δυο άντρες παριστάνουν το ζευγάρι με τον έναν να ντύνεται Μπαμουσιαραίος, δηλαδή φοράει μια μάσκα από νεροκολοκύθα στο πρόσωπο, προβιά προβάτου και έχει κρεμασμένα κουδούνια, και τον άλλον να παριστάνει τη γυναίκα του. Μαζί με νταούλια ζουρνάδες και γκάιντες γυρνάνε το χωριό και στήνουνε χορό.

Το σπάσιμο του ροδιού

Το ρόδι είναι ένας καρπός που, από την αρχαιότητα, έχει συνδεθεί με τον κύκλο των εποχών, την αναγέννηση της φύσης, την καλοτυχία, τη γονιμότητα και την αφθονία. Ξεκίνησε από την Πελοπόννησο αλλά γρήγορα το υιοθέτησαν πολλές περιοχές σε ολόκληρη τη χώρα. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, λοιπόν, οι πιστοί πηγαίνουν ένα ρόδι στην εκκλησία, συνήθως αυτός είναι ο νοικοκύρης του σπιτιού, για να το ευλογήσει ο παπάς. Επιστρέφοντας στο σπίτι χτυπάει την πόρτα και όταν του ανοίξουν σπάει το ρόδι μπροστά της για να σκορπίσουν οι ρόγες του ροδιού παντού δίνοντας την ευχή «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέος έτος και όσα σπυριά έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη».

Στολισμένο καραβάκι

Μπορεί το έθιμο να έχει υποχωρήσει με το χρόνο καθώς τη θέση του έχει πάρει το Χριστουγεννιάτικο δέντρο αλλά κανένας δεν δείχνει να το έχει ξεχάσει. Το ελληνικό παραδοσιακό καραβάκι αποτελεί παράδοση μιας παλαιότερης εποχής της Ελλάδας. Το καράβι συμβολίζει την καινούργια πλεύση του ανθρώπου στη ζωή, μετά τη γέννηση του Χριστού.

Η Ελλάδα είναι μια χώρα, που «ντύνεται» με τη θάλασσα και το απέραντο γαλάζιο. Η χώρα μας υπήρξε ιστορικά, χώρα ναυτικών. Άλλωστε η ναυτική παράδοση στην Ελλάδα είναι μεγάλη από αρχαιοτάτων χρόνων, οι Έλληνες υπήρξαν πρωτοπόροι στην ναυσιπλοΐα: (κατασκευαστές καραβιών, ναυτικοί, ψαράδες, ταξιδιώτες, μπουρλοτιέρηδες επί τουρκοκρατίας, πλοίαρχοι και μετανάστες σε υπερπόντια ταξίδια).